ذوالفقار علي ڀٽو ۽ جمعو فقير - آصف رضا موريو

ذوالفقار علي ڀٽو ۽ جمعو فقير

وقت جي بادشاهه ۽ هڪ گداگر جي دوستي جو حال و احوال

آصف رضا موريو

جمعو فقير پنهنجي بصيرت آميز چَرِچَنِ، ڀوڳن، سَنتُ طبيعتي ۽ معنيٰ خيز جملن جي ڏي وٺ سبب ”لاڙڪاڻو شهر جو وتايو فقـير“ طور مشهور آهي. پنهنجي من جي بادشاهه هن فقير جا گفتا سالڪن وارا ۽ فقيري رنگ ۾ رنڱيل هوندا هئا. ڇو ته غريب هوندي به هي شخص انتهائي داناءُ هوندو هيو. جانورن سان محبت ۽ ڀوڳ ٺڪائن جي ڪري، جمعو فقير جيترو پنهنجي جيئري عام ۽ خاص ۾ مشهور هوندو هيو، اوترو ئي هن وقت به هو نوجوان نسل ۾ مشهور آهي. سندس دانائيءَ ڀرين ڳالهين مان ذوالفقار علي ڀٽو جهڙو ماڻهو به لاڀ پائيندو هيو، تنهن ڪري ئي جڏهن به هو لاڙڪاڻو ايندو هيو ته جمعو فقيرسان ڪچهري ڪرڻ جو الڪو هوندو هيس.

جمعو فقير کي سدائين مَٿي سان بنڊل رومالن جا ٻڌل هوندا هئا. سڄي هٿ ۾ گڏهه جون رينون پڪڙيل، کٻي هٿ ۾ هڪ ڊگهي لٺ، ڏوئي سان پاتل چشمائي اکيون جن مان کٻي اک ٿورڙي سڄيل، ميرانجهي گودڙي، هڪ وڏو ٿانو، ڦاٽل چتيل بوٽ يا چپل ۽ پلٽڻ ڪتن ۽ ٻلين جي ڪَڍَ، روڊن، گهٽين، بازارن، ڪورٽن ۽ دوڪانن سامهون شهر ۾ گشت ڪندو نظر ايندو هيو. کيس جيڪا به کائڻ جوڳي شيءِ، مراديءَ ۾ ملندي هئي ته ان جا ڳَڀا ٽُڪر ڪري، پنهنجي رولو ساٿاري جانورن ڏانهن اڇلائيندو رهندو هيو. جن کي هو ڪامريڊ سڏيندو هيو. جيڪي سندس پويان وڏي عقيدت ۽ احترام سان، گڏهه پيران اهڙي ريت هلندا رهندا هيا، جيئن ڪنهن جنرل يا اڳواڻ سان، سندس پروٽوڪول وارا هلندا آهن.

 جمعو فقير، ذات جو سومرو ۽ قمبر تعلقي جي مشهور شهر دوست علي بنگلن جي اولهه ۾ واقع ڳوٺ ڪور سليمان  جو ويٺل هيو، جيڪو قمبر شهر کان ۲۵ ڪلوميٽر کن پري آهي. هن وقت فقير جو ڳوٺ يو سي ڪور ڪمال ۾ اچي ٿو. جوانيءَ جي ڏينهن ۾ ئي فقير ڳوٺان لڏي قمبر شهر ۾ اچي ويٺو. شهر جي خاص روڊ تي، پراڻي ميونسپالٽي آفيس جي داخلي دروازي ڀرسان، پٺاڻ واري مسجد وٽ، ان جاءِ تي سندس حجامڪو دوڪان هوندو هيو، جتي هاڻي ذوالفقار علي ڪلهوڙو جو جنرل اسٽور ۽ فوٽو اسٽيٽ مشين وارو دوڪان موجود آهي. ان دور ۾ جمعو فقير جي دوڪان سامهون، شهر جي نالي وهندي هئي. جڏهن فقير وٽ ڪو گيراڪ ڏاڙهي ڪوڙائڻ ايندو هيو ته ان کان پڇندو هيو ته؛ ”ٽڪي واري ڏاڙهي ٺاهيان يا آني واري؟“ جيڪڏهن ڪو گيراڪ چوندو هيس ته؛ ”ٽڪي واري ڏاڙهي ڪوڙ ته فقير دوڪان اڳيان وهندڙ نالي جي گندي پاڻيءَ مان وٽي ڀريندو هيو. جنهن تي جڏهن گيراڪ ڪاوڙبو هيو ته فقير چوندو هيس ته؛ ”ابا! ٽڪي ۾، ناليءَ جي پاڻيءَ سان ئي ته سيرب ٺهي سگهندي نه.“ فقير طبيعت ۾ هيو رمدو جوگي. تنهنڪري ڪجهه عرصي کان بعد، کيس قمبر ۾ مزو نه آيو ته شهر جي ويجهڙي ڳوٺ ڏتل ابڙو ۾ لڏي ڪجهه عرصو اتي رهي تهان پوءِ لڏي اچي لاڙڪاڻو شهر ۾ ٿانئڪو ٿيو. 

لاڙڪاڻو اچڻ بعد، فقير شهر جي ڏاکڻئين حصي رحمت پور محلي ۾ رهائش اختيار ڪئي، جتي پڻ هن حجامڪو دوڪان کوليو. سندس ٿڌيرڙي طبيعت سبب، جلد ئي ڌنڌو ڄمي ويو پر گهڻو عرصو نه هلي سگهيو يا کڻي چئجي ته فقير ان ڪم کي وڌيڪ هلائي نه سگهيو. ان جو سبب شايد ڪمزوري ۽ پوڙهاپو هجي يا وري حجامڪي ڌنڌي ۾ متعارف ٿيل جديد شين سان فقير جهڙي پراڻي ڪاريگرن جي ناواقفيت. بھرحال عمر جي آخري حصي ۾ جڏهن سندس ڌنڌو داڙي پوئتي پوڻ لڳو ته فقير اهو ڪم ڇڏي ڏنو. ان دوران ئي سندس طبيعت ۾ فقيري رنگ جو لاڙو اسرڻ لڳو، جنه ڪري دنياوي رنگ ڍنگ ڇڏي پنهنجي گڏهه تي چڙهي گداگري ڪرڻ لڳو. جمعو فقير ٻين عام فقيرن جيان خيرات لاءِ نه هٿ ڊگهيريندو هيو ۽ نه ئي ڪنهن به قسم جي مدد لاءِ ڪنهن کان سهڪار گهرندو هيو. شهر جي رستن ۽ گهٽين ۾ گهمندي گهمندي، کيس راهگير پاڻ مرادو خيرات ڏئي ڇڏيندا هيا.

گداگريءَ کان علاوه فقير جو عمر جي آخري ڏينهن تائين هڪ ٻيو به روزانو جو معمول هوندو هيو ته هو پنهنجي گڏھه  تي چڙهي لاڙڪاڻو جي گوشت مارڪيٽ ۾ وڃي، ڪاسائين کان جانورن جي گوشت جا ڇڇڙا ڪٺا ڪندو هيو. جيڪي پوءِ لاڙڪاڻو شهر جي گهٽين، رستن ۽ چوواٽن تي ڀٽڪندڙ بي گهر، آوارا ۽ رولو ڪتن ۽ ٻلين کي اڇلائي کارائيندو رهندو هيو. ڪيترن مهينن جي ان وهنوار کان پوءِ، شهر جا اهي ڪتا به ساڻس اهڙا ته مانوس ٿي پيار ڪرڻ لڳا جو جاڏي جمعي فقير جي گڏهه جا پير، تيڏانهن رولو ڪتن جو لشڪر، سندس پويان مارچ ڪندو رهندو هيو.

ڀٽو سان تعقات

جمعو فقير، غريب هئڻ جي باوجود، جناب ذوالفقار علي ڀٽو جي دوست طور لاڙڪاڻو واسين سان گڏ دنيا ڀر ۾ مشهور هيو. ڀٽي سان سندس لاڳاپا، ويجهڙي دوست جهڙا ئي هوندا هيا، جن جي شروعات ڀٽو جي وزارت کان به اڳ ٿي هئي. ڀٽو صاحب جڏهن به لاڙڪاڻي ايندو هيو ته فقير کي دعوت موڪلي، پنهنجي گهر گهرائي، ساڻس خوش دليءَ سان حالي احوالي ٿيندو هو. ذوالفقار علي ڀٽو سان، فقير جو دوستاڻو تعلق، وزارت خارجه وارن ڏينهن ۾ هيئن جڙيو جو ڀٽي صاحب کي ڪنهن ٻڌايو ته شھر ۾ گڏھه تي گهمندڙ ھڪ فقيرمنش ڪو داناءُ ماڻهو آهي، جيڪومزاح جي انداز ۾ سون جا گفتا اچاريندو آهي. ڀٽي صاحب پاڻ به سامين جي سلوڪن جو قدردان هيو، تنهن ڪري هن پنهنجي ماڻهن کي چيو؛ ان فقير کي احترام سان المرتضيٰ هاؤس وٺي اچو. ماڻھن جڏهن وڃي جمعي فقير کي ٻڌايو ته؛ ”تو کي ڀٽي صاحب پاڻ وٽ گهرايو آھي“ ته فقير مٿن ڪاوڙجي پيو؛ ”مان ڪو ڀٽي جو نوڪر آھيان ڇا جو سندس سڏ تي ڀڳو وڃان.“ جڏهن فقير تي، سنگت جي ڪا حجت ۽ حيلو نه هليو ته لاچار انهن وڃي ڀٽي صاحب کي سموري ماجرا ٻڌائي. جنهن تي ڀٽو صاحب پاڻ گهران نڪري، گاڏيءَ تي چڙهي، جمعو فقير سان وڃي مليو. جيڪو ان وقت لاڙڪاڻه جي موجوده ڪينيڊي مارڪيٽ وٽ، پپر جي هڪ وشال وڻ هيٺان، بيٺو پنهنجي گڏھه کي گاهه کارائي رهيو هيو. ڀٽي صاحب کي اٽالي سان ايندي ڏسي، فقير پڇيس؛ ”ڀٽا صاحب! ڪيڏانهن ڀلجي پيو آھين؟“ ڀٽي صاحب کيس ورندي ڏني ته؛ ”فقير سائين خدمت ۾ حاضري ڀرڻ آيو آھيان.“ تنهن تي جمعي فقير کيس مرڪندي وراڻيو ته؛ ”ابا مان ڪهڙو ماستر آھيان جو حاضري ڀرڻ آيو آھين.“ ڀٽو صاحب جواب ڏنس؛ ”جيڪڏهن حاضري قبول پوي ته پوءِ سنگت ڪجي.“

جمعو فقير؛ ”ڀٽا صاحب! دوستي رکڻ سولي آ پر ٻيلي نڀائڻ  ڏکيرڙي اٿئي.“ ڀٽو صاحب به مڙڻ وارو مڙس ڪٿي هيو. چيائينس؛ ”ڀلا دوستي رکي ڏس پوءِ به مرضيءَ جو مالڪ آھين.“ تنهن تي جمعي فقير چيس ته؛ ”صاحب! تڏي تي لنگهي آيو آھين! تو کي موٽايان نه ٿو. متان ڪڏهن مهڻو ڏئي وجهين.“

اهڙيءَ ريت لاڙڪاڻو شهر جي رستن تي گداگري ڪندڙ ميرانجهي منش ۽ پنهنجي وقت جي هڪ سگهاري شهنشاهه جي دوستي جي شروعات ٿي. جيڪا ٻنهي عمر جي آخري گهڙين تائين، مڙس ماڻهو ٿي نڀائي ۽ ڏيهان ڏيهه سندن دوستي جا چرچا شهرت جا پر پائي اڏرندا رهيا. ڀٽو صاحب جڏهن به لاڙڪاڻو ايندو هيو ته جمعو فقير سان ملڻ جو وارو وس ڪري ڪو نه گسائيندو هيو.  سندس سڏ تي فقير به پنهنجي ڪُتا ڪمپنيءَ سميت وزير اعظم، اميرن، سفيرن، وزيرن  ۽ ڪامورن جي سامهون المرتضيٰ هائوس پهچي ويندو هيو. انهن وڏن ماڻهن جي روب تاب ۾ ته فقير ڪٿي اچڻ وارو هيو. پر ڀٽو صاحب سان گفتگو ڪندي انهن جي هوڏ جي کل لاهڻ جو ڪو موقعو ڪو نه وڃائيندو هيو. اهو ئي سبب آهي جو ڀٽي جا سڀئي ساٿي کانئس سامهون ايندي لنوائيندا هئا. ايتري تائين جو ڀٽو صاحب جو تمام لاڏلو ايس پي پڃل جوڻيجو، جنهن کان شهر جا تمام بدمعاش، ڏنگا ۽ ڏاگها پاسا وٺندا هيا سو پڻ، فقير جي سامهون اچڻ کان لهرائيندو هيو ته هي مستانو متان ڪو ڀوڳ هڻي پٽڪو نه لاهي وجهي.

هڪ ڀيري جي ڳالهه آهي ته ڀٽي صاحب جي هڪ کُليل ڪچهريءَ ۾ شامل ٿيڻ لاءِ فقير، گڏهه تي سوار ٿي المرتضيٰ هائوس پُهتو ته ايس پي پڃل جوڻيجي ۽ هڪ وزير کيس اندر وڃڻ ڪو نه ڏنو. فقير به واپسي کان نابري واري ڳچ وقت تائين بيٺو رهيو جيستائين مٿس ڀٽي صاحب جي نظر نه پئي. جنهن ڏسندي ئي کيس پاڻ ڏانهن اچڻ لاءِ اشارو ڪيو. تنهن تي فقير گڏهه کي ڳٽ ڳٽ ڪندي، اڳتي وڌائيندي ايس پي ۽ وزير ڏانهن نهاريندي چيو؛ ”ڀُٽا صاحب اچون ته سهي پر تُنهنجا ڪُتا، ملڻ لاءِ اڳتي ڇڏين ئي ڪو نه ٿا!“

ان واقعي کان ٻه چار ڏينهن پوءِ، جمعو فقير وڃي ايس پي هائوس تي پهتو. اتفاق سان ايس پي پڃل شهر جي گشت لاءِ تيار ٿي پئي نڪتو، سو جُمعي کي ڏسي چيائين؛ ”جُمعا وري  ڇا کٽو اٿئي جو هيڏاهن ڀيڙو ٿيو آهين. ان ڏينهن ڀُٽي صاحب آڏو بيعزتي ڪرڻ کان پوءِ به هانءُ نه ٺريو اٿئي ڇا؟“ جمعي مُرڪندي وراڻيس: ”ايس پي صاحب، ڪالهانڪو منهنجي گڏهه گُم ٿي وئي آهي. سو هتي ڳولهڻ آيو آهيان ته متان ڪٿي اُها ناناڻي (ايس پي هائوس) ته اچي نه نڪتي آهي!“ ايس پي سياڻو ماڻهو هيو، هن پنهنجي اسٽاف آڏو وڌيڪ بيعزتيءَ کان بچڻ لاءِ سَوَ جو نوٽ کڻي، جُمعي فقير جي تريءَ تي رکيو. جنهن پئسا وٺي آسمان ڏانهن منهن ڪري چيو: ”پوليسارو ۽ خرچي..... بي مرادن مان مراد، واهه موليٰ منهنجا ڀاڳ.“

جمعو فقير اهو واحد ماڻھو هو، جيڪو نه صرف ذوالفقار علي ڀٽي سان ڀوڳ چرچا ڪندو هو پر هو فقيراڻي انداز ۾ ڀٽي کي تکيون مٺيون ڳالهيون به چئي ويندو هيو. ڀٽو صاحب وزيراعظم بڻجڻ کان پوءِ جڏهن پهريون ڀيرو جمعي فقير سان مليو ۽ کيس چيائين؛ ”فقير سائين مونکي دعا ڪندو ڪر.“ تنهن تي جمعي فقير وراڻيس؛ ”ڀٽا صاحب! لڳي ٿو وزيراعظم ٿيڻ تي خوش ڪو نه آھين. ڀلا هاڻي هڪڙو ڪم ٿا ڪيون. تون مون وارو گڏھه سنڀالي جمعو ٿيءُ ته مان وري تو واري سيٽ ولاري ڀٽو ٿو ٿئان.“  تنهن تي ڀٽي صاحب ڪرسيءَ تان اٿي چيس ته؛ ”منظور آھي مونکي ڏي پنهنجو گڏھه.“ ان موقعي تي کوڙ سارا وزير، مشير ۽ اعليٰ عملدار پڻ ڪچهريءَ ۾ موجود هئا. جمعي فقير، ڀٽي کي راضي ڏسي چيو؛ ”نه ابا! مان پنهنجو گڏھه اصل ڪو نه ڏيندس. ڀٽا صاحب اڳ ۾ ئي تو وٽ جام گڏھه آهن، پهرين انهن کي ته سنڀال.“ سندس اهڙي جواب تي ڀٽي صاحب کلي ڏنو ۽ اتي موجود سڀني جا منهن لهي ويا.

ڀٽي صاحب، هڪ دفعي جمعي فقير کي چيو؛ ”تو کي گهر ٺھرائي ڏيان.“ تنهن تي فقير ناراض ٿيندي چيس؛ ”جي ٻيهر ڪڏهن اهڙي ڳالهه چيئي پوءِ صاحب پاڻ واري ياري ختم.“ هڪ دفعي جي ڳالهه ڪندا آهن ته ڀٽو صاحب مهين جو دڙو ايئرپورٽ تي جهاز تان لهي ايئرپورٽ روڊ ورتيون لاڙڪاڻو شهر پيو اچي. جمعو فقير کي به ڀٽي جي اچڻ جي خبر پئي ته ابوبڪر مقام وٽان اڳ وٺي وچ روڊ تي گڏهه سوڌو بيهي رهيو. پروٽوڪول وارن کي سندس ڀٽي سان دوستي جي خبر هئي ان لاءِ ڪنهن هٽايس ڪو نه.. اتان گذرندي ڀٽي جي فقير تي نظر پئي ته پنهنجي لشڪر سميت بيهي رهيو. ساڻس حالي احوالي ٿي موڪلائڻ مهل، ھجتي انداز ۾ چيائينس ته؛ ”فقير! اڄ رات جي ماني، مون سان گڏ کائيندؤ.“ جمعي فقير چيس؛ ”هڪ شرط تي ماني کائبي ته ان دعوت تي اسان ٻنهي کان سواءِ ٻيو ڪو به نه هوندو.“ تنهن تي ڀٽي صاحب پڇيس ته؛ ”ڀلا ايئن ڇو؟“ تنهن تي جمعي فقير چيس ته؛ ”ڀٽا صاحب! تون پاڻ سان جيڪي ماڻھو کنيو ٿو وتين، اهي آھن بد فضيلتا. سي سمورو مال رهڙي ويندا.“ ڀٽو صاحب، سندس ڳالهه تي ڏاڍو کليو. چيائينس؛ ”فقير! تنهنجي ڳالهه منظور آهي.“ رات جي مانيءَ وقت سرڪاري پروٽوڪول وارا، جڏھن جمعي فقير وٽ پهتا ۽ کيس گاڏيءَ ۾ ويهي هلڻ لاءِ چيائون ته فقير کين کتو جواب ڏيندي چيو ته؛ ”دعوت ۾ مون سان گڏ، منهنجو گڏھه به هلندو، ٻي صورت ۾ ڍڪي ڀلي.“ انتظاميه ۽ پروٽوڪول وارا اچي ڦاٿا. آخر مسئلو ڀٽي صاحب کي ٻڌايو ويو، جنهن تي ڀٽي صاحب کين حڪم ڪيو ته؛ ”جيئن جمعو فقير چوي تيئن ڪيو.“ اهڙيءَ ريت جمعو فقير، پنهنجي گڏھه سميت المرتضيٰ هاؤس پهتو، جت نه رڳو هن پاڻ ماني کاڌي پر پنهنجي گڏھه کي به وزير اعظم جي گهر ۾ پيٽ ڀري گاهه جي دعوت کارايائين.

پاڪستان جي تاريخ جي انتهائي اڏول سياسي ڪردار، ذوالفقار علي ڀٽو صاحب جهڙي پروقار ۽ قدآور شخصيت جي جمعو فقير جهڙي مسڪين ماڻهوءَ سان دوستيءَ جو راز ۽ رمز ته اهي پاڻ ئي ڄاڻن پر فقير به ساڻس ياري خوب نڀائي. ايتري تائين جو ڀٽو صاحب جي گرفتاريءَ کان پوءِ ان تي ٿيندڙ ظلم و ستم، جيل قيد، زيادتين، سزا، اپيل وغيره واري تمام عرصي ۾ ٿيندڙ احتجاجن ۽ مارچن جي مورچن تي پنهنجي گڏهه تي چڙهي پنهنجي بي زبان ساٿين سان گڏ خاموش احتجاجي طور بهرو وٺندو هيو. اها ٻي ڳالهه آهي جو سندس بيڪار وجود کي نه وردين وارا اهميت ڏيندا هئا نه ميڊيا وارا ڪوريج ۽ نه ئي وري ڀٽو جا ساٿي. کيس هڪ عام تماشائي، گداگر ۽ رونشي ڪوڏيو سمجهي، نظر انداز ڪيل هن فقير جي دل جي اڌمن کي صرف ان جو گڏهه يا ان جا وفادار ڪتا ئي سمجهندا هيا جيڪي هن جا سچا همدرد ۽ ساٿي هوندا هيا. جڏهن ذوالفقار علي ڀٽو صاحب ۴ اپريل ۱۹۷۹ع تي سينٽرل جيل راولپنڊيءَ ۾ سوريءَ کي سينگار بڻايو ته پنهنجي عظيم دوست جي شهادت تي هي جهوريل ۽ جهريل فقير، ڪيترن ئي ڏينهن تائين ٻارڙن وانگر ريهون ۽ رڙيون ڪري روئندو رهيو.  

ڀٽو صاحب جي شهادت کان پوءِ جمعو فقير جي دل به هن شهر ۽ شهر واسين مان اچاٽ ٿي وئي ھئي. تنهن ڪري آهستي آهستي شهر جي رستن ۽ گهٽين ۾ سندس واهپو گهٽبو ويو. ائين به ٻڌو ويو آهي ته پنهنجا پراوا سندس ظاهري هيئت جي ڪري ته اڳ ۾ ئي بيزار هوندا هيا، ان لاءِ زندگيءَ جي آخري ڏهاڙن ۾ جمعي فقير جو ٺڪاڻو قبرستان ۾ ڪانن، پکن ۽ ڦاٽل ساٽل ڪپڙن جي ٺھيل هڪ جهوپڙي هوندي هئي، جتي پاڻ ڳچ وقت عبادت ۽ رياضت ۾ گذاريندو هيو. ان دوران سندس طبيعت به خراب رهڻ لڳي هئي. ڪو ڌڻي ڌوڪي هئس ڪو نه. جنهن ڪري آخرڪار پيريءَ جي لاچارگي ۽ هيڻائي جي ور چڙهيل هيءُ فقير، جيڪو بادشاهن جي ڪاڻِ ڪو نه ڪڍندو هيو پر وقت جو شهنشاهه سندس در تي حاضري ڀريندو هيو، ان پنهنجي دوست ذوالفقار علي ڀٽو جي وفات جي اڳلي سال ۱۹۸۰ع ۾ ئي پنهنجو دم ڌڻيءَ حوالي ڪري هن دار فاني کي الوداع چيو.