جمعو فقير - مشتاق انصاري

جمعو فقير

جنھن جي ڀُٽي صاحب سان دوستي هئي!

مشتاق انصاري

لاڙڪاڻي جتي وڏن وڏن سياستدانن، اديبن، شاعرن ۽ فنڪارن کي جنم ڏنو آهي، اتي ڪي اهڙا سادا ۽ الله لوڪ ماڻهو به پيدا ٿيا آهن، جن پنهنجي مسڪيني حال ۾ به عوام جي وڏي خدمت ڪئي اهي پر اهڙن ماڻهن جو اسان نه ڪڏهن قدر ڪيو آهي ۽ نه ئي ڪڏهن ڀلئي ڀلائي انهن کي ياد ڪيو آهي.

مون کي ياد آهي ته ننڍي هوندي جڏهن مان پنهنجي پاڙي ۾ ٻين ٻارن سان گڏ بيٺو راند ڪندو هيس ته اتان ڪڏهن ڪڏهن هڪ اهڙو شخص اچي لنگهندو هو جنهن جي هڪڙي هٿ ۾ ڊگهو توتارو هوندو هيو ۽ ٻي هٿ سان هڪڙي ٻار کي ورتيون ويندو هيو، توتاري ۾ وڏي واڪي اهو چوندو ويندو هيو ته هي ٻار ڪنهن جو آهي. اسان سڀ پنهنجي راند کي ڇڏي ان ٻار کي ڏسڻ بيهجي ويندا هياسين جيڪو روئيندو به ويندو هيو ۽ اميد ڀري نظرن سان هيڏي وڏي به نهاريندو ويندو هيو ته من نه من ڪٿي هن کي پنهنجا مٽ نظر اچي وڃن.

واپسيءَ ۾ جڏهن اهو شخص اسان کي اچي ائين ٻڌائيندو هيو ته ان ٻار جا مائٽ ملي ويا ۽ هاڻي اهو ٻار پنهنجي گهر وڃي پهتو آهي ته اهو ٻڌي اسان کي ڏاڍي خوشي ٿيندي هئي. اهڙن وڃائجي ويل ٻارن کي پنهنجي مائٽن سان ملائڻ واري ان شخص جو نالو الهڏنو هيو.

الهڏنو سومرو، لاڙڪاڻي جي علي گوهر آباد محلي ۾ رهندو هيو، هن کي سڀئي الهڏنو پڙهي وارو ڪري سڏيندا هئا. لاڙڪاڻي جي گهٽين ۾ هو پيرين پنڌ ڪنهن ٻار کي ساڻ ڪيون ايستائين پڙهو ڏيندو وتندو هيو، جيستائين ان ٻار کي وڃي پنهنجي گهر نه پهچائيندو هيو، ڪجهه وقت کان پوءِ هن کي هڪ هڪڙي اهڙي لاوارث ڇوڪري هٿ آئي هئي. جيڪا ڳالهائڻ ٻولهائڻ کان معذور هئي ۽ جنهن جو ذهني توازن به ڪجهه ٺيڪ نه هيو. گهڻي ڳولها ڪرڻ جي باوجود به جڏهن هن کي ان ڇوڪريءَ جا وارث نه ملي سگهيا ته پوءِ ان کي هن پنهنجي گهر ۾ ايئن وڌيڪ رهائڻ مناسب نه سمجهو تنهن ڪري ٻيو ڪو ئي چارو نه ڏسندي، ان چري ۽ لاوارث ڇوڪريءَ سان هن پاڻ نڪاح ڪري ڇڏيو. جنهن مان هن کي اڄ جوان اولاد آهي.

الهڏني پڙهي واري کانپوءِ حافظ عبدالڪريم پهوڙ به ايئن وڃائجي ويل ٻارن کي پنهنجي سائيڪل تي ويهاري سڄي شهر ۾ گهمائيندو رهندو هيو. ماڻهن کي اطلاع ڏيڻ جي لاءِ هڪڙي هٿ سان گهنڊ وڄائيندو ويندو هيو، اهڙي نموني هن ڪافي ٻارن کي پنهنجي مائٽن سان ملايو هيو. ان ڪم کان علاوه هو لاوارث لاشن کي به غسل ڏيندو ۽ پنهنجي طرف کان هنن لاءِ ڪفن دفن جو بندوبست ڪندو هيو. خاڪسار تحريڪ جو به هو ميمبر هيو، بعد ۾ هن کي لاڙڪاڻي شهر جو سالار مقرر ڪيو ويو هيو.

سال 1942ع ۾ سنڌ ۾ آيل وڏي ٻوڏ جي دوران هن ڪيترن ئي ماڻهن جون جانيون بچايون هيون ۽ ڪيترن ئي ٻوڏ ۾ ڦاٿل ماڻهن کي خاڪسار تحريڪ جي مقرر ڪيل ڪيمپن تائين پهچايو هيو. هن جي سڄي عمر ائين عوام جي خدمت ڪندي گذري وئي.

هن وقت وري اهو ڪم علي انور کوکر ڪري رهيو آهي. جنهن کي قائم شاهه بخاري جي ڀرسان پنهنجي سيلون آهي. شروع ۾ هي به حافظ عبدالڪريم وانگي ٻارن کي پنهنجي سائيڪل تي ويهاري سڄي شهر ۾ گهنٽيون وڄائي اطلاع ڏيندو ويندو هيو، جيستائين وڃي ان ٻار کي پنهنجي گهر تائين پهچائي پر پوءِ لاڙڪاڻي جي هڪڙي ڊپٽي ڪمشنر عارف خان هن کي ان ڪم جي لاءِ پلاٽ جو ڪجهه ٽڪرو ڏنو، جنهن تي هن پوءِ پنهنجو هڪڙو ادارو خدمت معصومين جي نالي سان کوليو. ان کانپوءِ هاڻي جڏهن به شهر ۾ ڪو ٻار گم ٿيندو آهي ته ماڻهو ان ٻار کي ان اداري تائين پهچائي ايندا آهن يا اهڙو اطلاع اتي ڏيندا آهن ۽ جنهن جو به ٻار گم ٿي ويندو آهي ته اتان وڃي وٺي ايندو آهي. اهڙن ماڻهن جي سڄي زندگي ايئن انسانيت جي خدمت ڪندي گذري.

ڪنهن شخص جي گفتگو يا ان جي ڳالهين سان جيڪڏهن ڪنهن مرجهايل چهري تي ڪا ٿوري به مسڪراهٽ اچي ٿي وڃي ته اها به انسانيت جي وڏي خدمت آهي، ان کان وڌيڪ ڪو ٻيو خير جهڙو ڪم ڪونهي.

لاڙڪاڻي ۾ هڪ اهڙو درويش به ٿي گذريو آهي. جنهن کي رڳو ڏسڻ سان ئي ماڻهن جي منهن تي مرڪ اچي ويندي هئي. هن پنهنجو حليو ئي اهڙو بنايو هيو جو رستي ويندي ماڻهن جو ازخود ئي هن ڏانهن ڌيان ڇڪجي ويندو هيو. ڪڏهن گڏهه تي سوار ته ڪڏهن گڏهه کي پاڻ پيو گهليندو ايندو هيو. هن جي گڏهه جي پويان ڪتن جي لوڌ هوندي هئي. هلندي هلندي هن جو گڏهه جيڪڏهن ڪٿي بيهجي ويندو هيو ته پويان ايندڙ ڪتن جي لوڌ به بيهي ويندي هئي ۽ وري جڏهن گڏهه هلندو هيو ته سڀ ڪتا به ان سان گڏ هلڻ  لڳندا  هيا. گڏهه تي سوار هجڻ جي باوجود به هن جي هٿ ۾ هڪڙي وڏي لٺ هوندي هئي، جنهن سان ڪڏهن ڪڏهن هو گڏهه کي بيهارڻ لاءِ بريڪ جو به ڪم وٺندو هيو.

قد جو ڊگهو، رنگ جو سانورو، ڏاڙهي مڇان چٽ، ڪڏهن ڏاڙهي چٽ ته ڪڏهن وري مڇان چٽ، اکين ۾ ايترو سرمو پائيندو هيو جو ڪنن تائين وهي ايندو هيس. گرمي هجي يا سردي ٻارنهن ئي مهينا هن کي ڪوٽ پاتل هوندو هيو. ڪوٽ جي کيسن مان پراڻن ڪپڙن جون ڦاٽل اڳڙيون پيون جهاتيون پائينديون هيون. مٿي تي ڪپڙو ويڙهيل ڪڏهن اهو پٽڪي وانگر ٻڌل ته ڪڏهن اسڪارف وانگر ويڙهيل، مينهوڳي جي موسم ۾ ته سڄي ساري ٻوري کي ئي کڻي ويڙهي سيڙهي مٿي تي رکندو هيو. گڏهه جي پيٽ جي هيٺان هڪڙي وڏي ڪاٺي اهڙي نموني ٻڌل هوندي هئي جو ان تي هو پنهنجا پير رکي آرام سان هلندو وتندو هيو. هو ڳالهائيندو هيو ته ماڻهن کي کل اچي ويندي هئي. پر پاڻ اصل نه کلندو هيو. اهڙي نرالي شخصيت جو مالڪ هيو جمعو فقير.

ڏسڻ ۾ ته هو هڪ عام فقير هيو پر هن جون سوچ ۽ سمجهه سان ڀريل ڳالهيون ٻڌي عقل حيران رهجي ويندو هيو. هيو ته هو اڻ پڙهيل پر چڱن ڀلن پڙهيل ڳڙهيل ماڻهن کي به پنهنجي ڳالهين سان لاجواب ڪري ڇڏيندو هيو. جنهن مهل به هو رستي تي ڪنهن سان ڳالهائڻ بيهندو هيو ته ماڻهن جا هجوم هن جي چوڌاري گڏ ٿي ويندا هيا. هن جي گفتگو مان هن جي ڏاهپ پئي ظاهر ٿيندي هئي. هن جي ڏاهپ ته ان ڳالهه مان ئي ظاهر هئي ته ذوالفقار علي ڀٽي جهڙي عظيم ليڊر سان هن جي دوستي هوندي هئي. دوستي به پڪي دوستي جڏهن به ڀٽو صاحب لاڙڪاڻي ايندو هيو ته هن سان ضرور ملندو هيو. ڀٽي صاحب سان به هو ان ئي انداز ۾ ڳالهائيندو هيو. جيئن هو ٻين ماڻهن سان ڳالهائيندو هيو. ايترو ته هو ٻئي پاڻ ۾ فري ٿي ڳالهائيندا هئا جو ڀٽو صاحب هن جي ڳالهين مان  پورو پورو لطف اندوز ٿيندو هيو.

ڪوشش ڪري مون جمعي فقير جي سڀني ڳالهين کي هڪڙي هنڌ گڏ ڪيو آهي. جن مان ڪجهه ڳالهيون ته مون پڻ ڏٺيون ۽ ٻڌيون هيون، ڪجهه بابا سائين ٻڌايون هيون ۽ ڪجهه ڳالهيون وري مون جدا جدا شخصيتن جي لکيل مضمونن مان ورتيون آهن. جن ۾ پروفيسر نذير احمد سومرو، عنايت  ميمڻ  ۽ لقمان حڪيم جو” لاڙڪاڻي سان سيباڻو“ ۾ لکيل مضمون ”لاڙڪاڻي جو وتايو“ شامل آهي. منهنجي ڪيل ان ڪوشش جي باوجود به ٿي سگهي ٿو ته مون کان اڃا به ڪجهه ڳالهيون رهجي ويون هجن.

جمعي فقير جو پورو نالو محمد جمن ۽ ذات سومرو هيو. هو تعلقي قمبر جي ڳوٺ ڪور سليمان ۾ پيدا ٿيو ۽ پوءِ ڳوٺ ڏتل ابڙو ۾ اچي رهيو. جتان پوءِ لڏي اچي  لاڙڪاڻي جي رحمت پور محلي ۾ رهيو. ڪجهه وقت هو شهدادڪوٽ ۾ به رهيو هيو. قمبر ۾ رهڻ جي دوران هو حجامڪو ڪم ڪندو هو پر لاڙڪاڻي لڏي اچڻ کانپوءِ هن جا رنگ ڍنگ ئي نرالا ٿي ويا. حجامڪو ڌنڌو ڇڏي هن پنهنجا حال فقيري ڪري ڇڏيا. شروع کان ئي وٺي هي هڪ سنئون سڌو ماڻهو هيو. جيڪي ڪجهه هن جي دل ۾ هوندو هيو سو سڀني کي منهن تي چئي ڏيندو هيو. جنهن ۾ ڪنهن به قسم جي رعايت نه ڪندو هيو. ڪير به هجي ڪيرو به وڏو ماڻهو ڇو نه هجي ان کي سچ چئي ڏيندو هيو. جيڪا ڳالهه ڪن ماڻهن کي وڻندي هئي ته ڪن کي نه وڻندي هئي. هونءَ به چوندا آهن ته سچ هميشه ڪوڙو لڳندو آهي. پر پوءِ آهستي آهستي ماڻهن هن جي ڳالهين ۾ دلچسپي وٺڻ شروع ڪئي. هن جي دلچسپ ڳالهين جي شروعات به هن جي ڌنڌي واري ڪم کان ٿئي ٿي.

قمبر شهر جي هڪڙي گهٽي ۾ مين تي تڏو وڇائي جمعو فقير حجامڪو ڪم ڪندو هيو. جنهن مهل به  هن وٽ ڪو گراهڪ ايندو هيو ته پهريان هي ان کان پڇندو هيو ته:-

”ٽڪي واري سيرب ‎ٺاهيانءِ يا آني واري؟“ جيڪڏهن گراهڪ چوندو هيس ته؛ ”ٽڪي واري“ ته ان مهل هي ڏاڙهي واري برش کي ڀرسان وهندڙ نالي جي پاڻي مان ٻوڙڻ جي ڪوشش ڪندو هيو. اهو ڏسي گراهڪ رڙ ڪري چوندو هيس ته هي ڇا ٿو ڪرين، ته ان کي چوندو هيو ته ٽڪي واري سيرب ته ايئن ئي ٺهندي آهي. اها حالت ڏسي گراهڪ پوءِ پاڻ ئي آني واري سيرب ٺهرائڻ شروع ڪندو هيو.

هڪڙي گراهڪ اچڻ سان ئي هن کي چيو ته :- ”جمعا منهنجي ڏاڙهي ڪجهه سخت اٿئي، خيال سان لاهجانءِ!“

هن چيو ته :- ”هي به ڪا ڏاڙهي آهي، اهڙي ڏاڙهي کي ته اسان کنگهندا به ناهيون“

هڪڙي دفعي هن وٽ هڪڙو گراهڪ سيرب ٺهرائڻ آيو، جمعي فقير سندس سيرب ٺاهڻ شروع ڪئي ته هن سان اوڀاريون لنهواريون ڳالهيون به ڪندو رهيو. چڱي وقت گذرڻ بعد گراهڪ چيس ته ”استاد هٿ کي ڪجهه تڪڙو هلاءِ مون کي گاڏيءَ تي وڃڻو آهي“ جعي فقير چيس ته ”حاضر سائين“ پر جمعي فقير جي پاڪي اڳتي ڇو ٿي هلي. چاڪيءَ جي ڏاند وانگر اتي جو اتي پئي ڦري، آخر گراهڪ تنگ ٿي پئسا جمعي فقير جي اڳيان اڇلائي اسٽيشن جو رستو ورتو. جمعو فقير به اوزار جهولي ۾ وجهي ان جي پٺيان پيو. اسٽيشن تي وڃي ڏٺائين ته اهو همراهه ريل جي گاڏي ۾ ويٺو آهي. هي به مٿي چڙهي ويو ۽ چيائينس ته ”بابا مون کي حلال جي روزي کپي. تو سچي سيرب جا پئسا ڏنا اهن. هاڻي مون کي اها اڌ  ڏاڙهي، ضرور لاهڻي آهي.“ ايئن چئي رهيل سيرب لاهڻ شروع ڪيائين، گاڏي ۾ ويٺل ماڻهو هن کي ڏسي کلندا رهيا پر جمعو فقير ته انهن ڳالهين کان بي نياز هيو. گاڏي جي ڇٽڻ تائين سندس سيرب لاهيندو رهيو.